Спорт нафақат инсонлар балки бугун жамият камолотида муҳим омил ҳисобланади. Инсоният тарихига назар ташласак ҳар бир такомил даражасига етган сивилизациялар мазкур такомил даражасининг асосий омилларидан бири ушбу жамиятда жисмоний тарбия ва спортга катта этибор қаратилганлигини кўришимиз мумкин.
Спорт инсон ўз-ўзини тарбиялаши учун этакчи омиллардан бири сифатида талқин этилади. Спортдаги кўрсаткичларнинг ўсиш меъёрига қараб спортчи нафақат жисмоний, балки руҳий, ақлий, ахлоқий, маънавий ва ватанпарварлик нуқтаи назаридан тарбия жараёнига кириб боради. Бу борада спортнинг аҳамияти ниҳоятда каттадир. Спорт билан шуғулланиш ёки спорт ўйинларини томоша қилиш жараёнида жамият қадриятлари шахс қадриятларига айланиб боради. Спорт билан доимий шуғулланиш орқали инсонда шахс белгилари, ташаббускорлик, курашчанлик, чидамлилик сифатлари ривожланади. Жисмоний машқлар воситалари орқали шахс ижтимоийлашувининг ижобий томонлари билан биргаликда салбий томонлари ҳам вужудга келиши мумкин. Медаллар, шон-шуҳрат кетидан қувиш учун ҳар қандай воситалардан фойдаланиш спортчида шафқатсизлик, зўрлик каби салбий жиҳатлар пайдо бўлишига олиб келиши мумкин. Инсон жисмоний машқларни доимий равишда режали асосда бажариб боришни одатга айлантирса ва шунга амал қилса, катта бойлиги ҳисобланган соғлиғини йўқотмайди, аксинча, уни тиклайди. Бу ҳақда А.Шопенгауэр ўзининг “Ҳаётий донишмандлик афоризмлари” номли китобида шундай ёзади: “Бизнинг бахтимизнинг 10 дан 9 қисми соғлигимиз билан боғлиқ. Соғлиқ бўлса, ҳамма нарса бўлади. Усиз ҳеч қандай катта фаровонлик ҳам роҳат бағишламайди. Ҳатто ақл сифати ҳам касаллик ҳолати натижасида камаяди.” Файласуф таъкидлаган бахтга — соғлиққа эришиш учун албатта жисмоний машқларни бажариб юриш мақсадга мувофиқдир. Ўз табиатига кўра спорт инсонпарвардир. У шахснинг организми ва руҳиятининг ўрганилмаган имкониятларини очиб беришга ёрдам беради.
Спортчи спорт билан шуғуланишни бошлаши биланоқ ғалаба нашидаси ва мағлубият азобини татиб кўришни бошлайди. Барча бирдек бу жараёндан ижобий ўта олмаслигини спорт соҳасида яхши ўрганиб чиқишган. Спортнинг машаққатларига чидаб, кейинги босқичга қолган ёшлар маҳоратларини ошириб, янги ижтимоий муносабатлар даражасига ўтадилар. Спорт тўгараклари ёки спорт мактабларига келган ёшлар янги ижтимоий муҳитга тушиб қолади. Янги мураббийлар, янги жамоа, ҳакамлар, янгича машғулотлар учун ҳамкорлар буларнинг ҳаммаси шахс ижтимоийлашувининг янги жиҳатлари ҳисобланади. Спорт орқали дастлабки ижтимоийлашувда шахснинг психофизик ва ахлоқий сифатлари тарбияланади. Бунда оила, мактаб билан бирга жисмоний тарбия ва спорт ижтимоий институтлари актив иштирок этади. Ижтимоийлашув жараёнида оилада ота-она, ака-ука ва қариндошлар, мактабда ўқитувчилар, спорт тўгараклари ҳамда спорт мактабларида устозлар, мураббийлар муҳим аҳамият касб этади. Уларнинг шахсий сифатларини бола ўзига сингдиришга, уларга ўхшашга, улардан ўрнак олишга ҳаракат қилиши табиий ҳолдир. Шахс спорт билан шуғуллана туриб ижтимоий маъсулиятни эсдан чиқармаслиги керак.
Спорт (инг. спорт – ўйин) жисмоний маданиятнинг таркибий қисми, жисмоний тарбия воситаси ва усули, жисмоний машқларнинг турли мажмуалари бўйича мусобақалар ташкил этиш, тайёрлаш ва ўтказиш тизимидир.
“Ўзининг ривожланиш жараёнида спорт шундай юқори чўққиларга кўтарилдики, кўрсатилган натижани ёки бир спортчининг бошқасидан устунлигини объектив баҳолаш ва аниқ белгилаш борган сари мураккаблашиб бормоқда. Спортнинг ҳар бир турида муайян қоидалар мавжуд бўлиб, уларга мос равишда спортчилар ҳаракатланадилар, спорт кураши олиб борилади, ҳаракатга баҳо берилади, натижа ва ғолиб аниқланади.” Спорт бу ҳеч бир одамни бефарқ қолдирмайдиган ижтимоий ҳодисадир. Шу билан бирга спорт бу имкониятларнинг энг юқори чегарасида натижаларни намоён қилишга спорт курашида ғолибликка ҳалол ва пок йўл билан интилишдир.
Қадимги юнон олими Платон ўзининг “Давлат” асарида одам руҳ киритилган танадир, руҳ ва танадан иборат бўлган одамзод икки оламга мансубдир, деб ёзган. Кўҳна юнонликлар тасаввурида, ҳар тарафлама мукаммаллик, фақатгина маъбудлар ва афсонавий қаҳрамонларгагина хос бўлган. Бунинг тимсоли сифатида афсонавий Гераклнинг ўн икки қаҳрамонлигини келтириш мумкин. Геракл мўжизавий, аммо вайронкор кучга эга турли маҳлуқларни енгади. Ўзи югуришда оҳудан ҳам ўзиб кета олади, камондан бехато ўқ узади, ҳар қандай паҳлавоннинг курашда елкасини ерга теккизади.
Александр Македонский ўз аскарларини танлаб олиш жараёнида уларнинг ақлий қобилиятлари билан бирга қўрқмаслик, жасоратлилик, эпчиллик ва чаққонлик каби жисмоний сифатларига ҳам катта эътибор берган. Бу жараённи лашкарларнинг ҳар бирини ёввойи ҳайвонлар билан юзлаштириш орқали текшириб кўрганлиги ҳақида Алишер Навоийнинг Садди Искандарий асарида маълумотлар учратиш мумкин. Шу сабабдан инсон комиллиги намойиши олимпия спорт ўйинларининг асосий ғояси бўлганлиги тасодифий эмас. Илк умум эллин олий байрамларида спорт майдонларидаги кучлилик, чаққонлик, эпчиллик бўйича мусобақалар томошагоҳларида мусиқа, шеърият танловларига уланиб кетган. Олимпия ўйинлари стадиондаги югуриш йўлакчаларига, кураш гиламларига чиқадиган, отчопарда аравалар пойгасида қатнашадиган бевосита спортчилар билан бирга файласуфлар, мусиқачилар, шоирлар, ҳайкалтарошлар, рассомлар ҳам иштирок этишган.
Ўзбекистон тарихида спортнинг ривожига эътибор берсак, минг йиллар оша шаклланиб келган қадимий маданиятнинг бир кўрини-шидир. Жисмоний тарбия ва спортнинг ўзига хос хусусиятларидан бири аниқ ифодаланган миллий характердаги ағдариш, кўпкари, пойга, кураш каби халқ ўйинларининг борлигидир. Бу спорт турларининг ҳаммаси қадим замонларда пайдо бўлган, тараққиётнинг ҳар бир тарихий босқичида турли ижтимоий вазифани бажарган. Турли туманларда яшовчи айрим уруғларнинг алоҳида жисмоний машқ ва ўйинлари мавжуд бўлиб, мазкур турлари мунтазам ривожланиш тарихига эга.
Ўзбекистон заминидан топилган археологик ашёлар ва бизгача этиб келган қадимги қўлёзмалар бу ерда яшаган халқлар турмуш тарзида жисмоний машқлар муҳим ўрин эгаллаганидан далолат беради. Қадим замонлардан жисмоний тарбия соҳаси жамоа зиммасига маълум мажбуриятлар юклаган. Ёш қиз ва йигитлар ҳаётида керак бўладиган эпчиллик, чидамлилик, чаққонлик, жасурлик ва қатъийлик каби қобилиятларга эга бўлишлари лозим бўлган. Аждодларимиз йигитларнинг ҳарбий-жисмоний тайёргарлигига катта эътибор берганлар, шунинг натижасида қуролланган отлиқ аскарлар жангда яхши ҳаракат қила олганлар. Улар тезлик билан чопиб келаётган от устида моҳирона ёй отганлар, қилич ва узун найзаларни моҳирлик билан ишлатганлар, эпчилик билан эгардан сакраб тушганлар ва унга сакраб чиқа олганлар. Бундан ташқари отлиқ аскарлар қиличбозлик ва сузишни яхши билишлари шарт бўлган. Ўрта Осиёда феодализм кучайиб кетганлиги сабабли ўсмир болалар қадимий спартакликлардай соқчилик хизматига ўргатилган. Мил. ав IV-I асрларга мансуб Қоратоғ (Навоий вилояти)даги Сармишсой расмларида мусобақалашаётган кишилар тасвирлари, қадимги Бақтрия (Ўзбекистон жан.)да ясалган сопол идиш парчасидаги икки курашчининг акс эттирилгани ана шундай археологик ашёлардандир. Йиллар ўтган сайин қадим Туронда ҳаёт тарзидан келиб чиққан ҳолда жисмоний машқлар ҳам ривожланиб борган. Масалан, овчиларда мерганлик, чорвадорларда чавандозлик, балиқчиларда сузиш, ҳарбийларда қиличбозлик каби спорт турлари ривожланган. Уч минг йиллик тарихга эга “Авесто”да бизга шундай камёблик бахш айлагилки, навқирон ва кучли ёрлар топайлик. Токи улардан ҳушёр ва соғлом фарзандлар дунёга келсин” дея таъкидлангани шу даврларданоқ инсониятнинг жисмоний машқлар ёрдамида соғлом авлодни тарбиялашига катта эътибор қаратганидан далолат беради. “Авесто” китобида ёшларнинг жисмоний чиниқишлари учун ҳаётда керак бўладиган машқлар бажарганликларини, яъни ёшликдан отда юриш, овчиликда керак бўладиган машқларни бажариш ва бошқа жисмоний машқлар билан шуғул-лантирилганлигини кўрсатиб ўтилган.
Ўзбек халқининг қаҳрамонлик эпоси «Алпомиш» достонида кураш, мерганлик ва чавандозлик мусобақаларига катта ўрин берилган. Достонда ёзилишича, қизлар Алпомишдек олдиларига қўйилган шартни бажарган йигитларнигина куёвликка лойиқ кўришган. Суғдиёна ва Бақтрия давлатлари мавжуд бўлган даврларда милоддан олдинги IV-I аср Ўрта Осиёда яшаган халқлар орасида эпчил дорбозлар жуда машҳур бўлган. Эпчил, жисмоний жиҳатдан жуда чиниққан дорбозлар, чиғириқли симбозлар Юнонистон, Византия ва Эрон каби мамлакатларга бориб, ўзларининг ажойиб ва хатарли ўйинларини қизиқчи ва масхарабозларнинг ўткир сатира ва кулги билан суғорилган турли саҳналарни ва киши ақли бовар қилмайдиган паҳлавонларининг ўйинларини кўз-кўз қилганлар.
VIII-X асрларда яшаб ижод этган файласуфларимиз ҳам жисмоний тарбия ҳақида ёзиб қолдиришган. Жумладан, Абу Наср Фаробоийнинг “Фозил одамлар шаҳри”, Абу Али ибн Синонинг “Тиб қонунлари” асарларида ўрта асрларга хос жисмоний машқлар ҳақида маълумотлар берилган. Ибн Сино “Тиб қонунлари” асарининг биринчи китобида жисмоний машғулотни кишининг ёшига, соғ-саломатлигига ва касаллигига қараб, турлича шакл ва усулларда ўтказиш кераклигини таъкидлайди. Ибн Сино жисмоний тарбия тўғрисида фикр юритар экан, уни ташкил этишда кишиларнинг турли ёши ва жинсини ҳам ҳисобга олиш кераклигига алоҳида эътибор қаратади. Ибн Сино ҳар қайси ёш даврнинг ўз индивидуал хусусияти бўлишлигини гапириб, бу даврни доимо ўзгаришда, ривожланишда деб билади. Бу ўринда у бола ҳамиша тўхтовсиз ва секин-аста ўсиб боради, деган фикрни таъкидлайди, шунинг учун, дейди у, — боланинг ўсишдан тўхташи ва ўз камолотида орқага қараб кетиши мумкин эмас. Бу фикри билан Ибн Сино болаларни доимо ўстириб бориш ғоясини қаттиқ ҳимоя қилади.
IX-X асрда яшаб ўтган буюк шоир ва кураги эрга тегмаган полвон хоразмлик Паҳлавон Маҳмуддир. Ўз даврида Ҳиндистон, Эрон, Турон заминида курашнинг кенг кўламда тарқалишига катта ҳисса қўшган. Ўрта асрларда яратилган Юсуф Хос Ҳожибнинг “Қутадғу билиг” асарида баркамолликдаги жисмоний этукликнинг ўрнига алоҳида аҳамият берилган. Асарда вояга этаётган ҳукмдорга маънавий этуклик билан бир қаторда жисмоний этуклик ҳам муҳим аҳамиятга эга эканлигини кўрсатиб ўтиш билан бир қаторда жисмоний машқларнинг номларини, ўтказиш жойларини, ўтказиш воситалари баён этилган. Жисмоний машқлар инсоннинг ёшига қараб белгиланиши билан бир қаторда от билан бажариладиган машқлардан камон, қилич билан бажариладиган машқлар кўрсатилган ХIV-ХV асрларда Амир Темур ва темурийлар даврида ижтимоий-иқтисодий юксалишнинг барча соҳаларида бўлгани каби жисмоний тарбия ва ҳарбий маҳоратни ривожлантиришга алоҳида эътибор қаратилди. Бу даврда кураш, қиличбозлик, шатранж (шахмат) каби турлар бўйича мунтазам равишда мусобақалар ўтказилиб турилган.
Бугунги кунда Ўзбекистон мустақилликка эришгандан сўнг спорт соҳаси нафақат мамлакатни дунёга танитиш балки халқимизнинг соғлиғини мустахкамлаш, соғлом авлодни тарбиялашнинг асосий мезони сифатида катта эътибор берилди. Миллатнинг келажаги масаласи доимо жамият тарбиялаётган кейинги авлоднинг қандай камол топишига бўғлиқ бўлиб келган. Шу сабабли мамлакатимизда ҳам жисмоний тарбия ва спорт соҳасини ривожлантириш кейинги авлодни ҳар томонлама соғлом қилиб тарбиялашга давлат олдидаги муҳим вазифа бўлиб келмоқда.
